Ao final, non sei, un cóllelle o gusto
a ler cousas en internet e despois comentalas aquí. Non todos os días pero así de cando en vez. Por exemplo:
veño de ler o artigo “Porno para mamás?” de Eli Ríos n'A
sega, a conto da novela Fifty Shades of Grey de E. L.
James como transmisora da ideoloxía patriarcal (aquí). Concordo, en
principio, bastante co artigo. E mesmo se non concordase, a miña
discordancia tería que expresarse por forza desde a inferioridade de
quen non leu o libro nin o vai facer porque a vida non é tan
longa e a curiosidade non é tan grande como para andar a ler
o que a un en realidade non lle apetece (e se son 1800 páxinas,
menos). En todo caso, e dado que o artigo parece destinado a persoas
na miña situación, collo aire e decídome a matizar algunhas
cousas.
Con efecto, concordo bastante co
artigo pero teño a sensación de que falta algo. En cinco
parágrafos, Ríos fala da súa experiencia lectora e fai un breve
resumo do argumento da obra. O sexto parágrafo comeza coa frase: “A
construción da masculinidade patriarcal desta obra é o que me ten
intrigada e abraiada.” O problema é que non se explica
suficientemente, ao meu entender, en que consiste a construción da
masculinidade patriarcal desta obra: a seguir veñen algunhas
consideracións sobre as relacións entre os personaxes e unha
conclusión. Quero pensar que, a estas alturas da película, o
problema do libro non será o comportamento dos personaxes. Vamos,
digo eu.
É
dicir: Fifty Shades
of Grey é unha
obra de ficción. As lectoras e os lectores de Fifty
Shades of Grey
saben que é unha obra de ficción e en que consisten as obras de
ficción. Nin a persoa que escribe un libro debería sentirse
responsábel dos seus personaxes nin, madia leva, a persoa que le o
libro debería traspasar os seus sentimentos sobre estes á vida
real. Ao contrario: sempre na miña opinión, non só se pode senón
que se debe
permitir que os personaxes de ficción teñan os comportamentos máis
abxectos e perversos. Para iso están, en certo modo: para
permitirnos asistir a situacións humanas extremas sen que ningunha
persoa real sufra, un fermoso milagre que nin a páxina máis
inocente de La voz
de Galicia podería
reproducir.
Acontece
que os contidos das obras están, moitas veces, sobredimensionados,
talvez porque son a parte máis fácil de detectar (se falamos de
sexismo, é máis fácil aplicalo ao contido dun libro, onde hai
habitualmente “mulleres” e “homes” que ao uso do estilo
indirecto ou da anáfora, pero máis fácil non significa mellor).
Porén, os contidos son seguramente (e precisamente por fáciles) a
parte menos preocupante dun produto artístico. Hai algunhas semanas
seguín unha polémica a conto dun artigo da revista Diagonal
no que se falaba do
machismo no ámbito da música indie (o artigo principal é este;
o resto de episodios da polémica procúrenos vostedes en google,
fagan o favor). O artigo era moi valioso, sobretodo por facer unha
lectura política dun ámbito que moitas veces pretende estar alén
de toda política. Pero, por desgraza, caía no gran defecto de
equiparar, ou mesmo priorizar, os episodios machistas nas letras das
cancións sobre os episodios machistas nas prácticas do día a día
no mundo da música (esas que fan que as mulleres xamais toquen o
baixo nin a batería, xa saben). A razón: talvez certa preguiza. Con
efecto, para detectar o machismo nas letras é suficiente ficar na
casa e escoitar discos, e para detectalo noutros lugares, hai que
estar nesoutros
lugares presencialmente e, moitas veces, probabelmente ser
de facto unha muller. E, salvando as distancias, estamos no mesmo
lugar: unha novela que narra historias brutais é necesariamente un
produto brutal, fabricado por unha persoa brutal e que corre o risco
de brutalizar os seus lectores? Eu quero pensar que non. Suficientes
cousas brutais pasan na realidade como para que ademais teñamos que
preocuparnos das que pasan nas novelas.
Outro
debate é se o mundo do BDSM
(bondage-dominación-sumisión-masoquismo), porque entendo que por aí
van os tiros do libro, é necesariamente sexista. Eu non o teño tan
claro. Arríscome outra vez a falar do que só coñezo por lecturas
(xúrolles, de verdade, que non teño un látego no paraugueiro),
pero diría que, ao contrario, a subcultura BDSM teatraliza de tal
maneira as auténticas relacións de poder, con todo ese coiro e toda
esa parafernalia, que supón en boa medida unha parodia do status
quo. Mesmo sen coiro polo medio: unha relación amo-escrava asumida
por ambas partes como xogo, como representación, non podería ser
liberadora na medida en que explicita o que habitualmente está
implícito?
Non
o sei. Pregunto.
Pero
o que si que é certo é que teño debilidade, como consumidor de
cultura, polos produtos explícitos. Ollo: non quero xogar ao xogo do
politicamente incorrecto, que para ben ou para mal no Estado español
é patrimonio da extrema dereita de Salvador Sostres e compañía.
Con todas as contradicións que queiran, estas liñas pretenden ser
feministas. Mais hai xa un tempo que (volvamos á música) prefiro un
“Smack my bitch up like a pimp” que un “Y ahora que no estás
aquí me doy cuenta cuánta falta me haces”, aínda que só sexa
porque no primeiro caso o conflito aparece na superficie e no segundo
os estereotipos do campo léxico do amor me fan pensar no marido que,
durmida a borracheira, baixa comprar un ramo de rosas por se acaso.
Porque o que trato de dicir non é que non haxa novelas ou cancións
machistas, senón que o machismo non está necesariamente onde máis
facilmente parece encontrarse.
O
verán pasado uns amigos e mais eu arrastramos durante varias semanas
unha desas discusións que non teñen solución e por iso volven ao
centro da conversa durante varios días. O detonante foi unha canción
española, hoxe xustamente esquecida pero que nalgún momento estivo
á moda: “Cuando brille el sol” de La Guardia (aquí), e a discusión
versaba sobre se era a canción máis machista da historia da
humanidade. A miña postura era que si. Pero precisamente paréceme
tan machista a causa do evidente da letra, do lóxicos e naturais,
por presentes na tradición do pop, que parecen os reproches que o
narrador da letra lle fai a unha especie de antiga amante. Non hai
unha problemática, non hai complexidade, nin sequera hai un contexto
porque a reacción do narrador pretende ser tan universal e tan de
sentido común que a historia non trata de individualizarse de
ningunha maneira. Agora ben, o problema da canción non é que o
narrador da letra sexa un desgraciado, senón como a música
despreocupada lle quita importancia a que o sexa, como a utilización
de estereotipos pop dificulta a súa lectura en clave de ficción e,
enfín, como a natureza comercial da música invisibiliza,
universalizándoa, a discriminación. Non menos desgraciado é o
narrador do tango “Confesión” de Discépolo (arriba, en versión de Julio Sosa), e porén a súa
complexidade psicolóxica impide, ao meu entender, calquera acusación
de machismo para a canción (para unha análise feminista deste e
outros tangos recomendo este
artigo de Dolores Juliano).
Quero
dicir con isto algo tan simple como que é imposíbel pór de
manifesto o machismo, ou calquera outra ideoloxía, dun produto
cultural se non se menciona a forma,
as ferramentas coas que ese produto se construíu. Fifty
Shades of Grey
tenme toda a pinta (lembren: non o lin) de ser extremadamente
machista, pero non porque un personaxe castigue a súa muller por non
facerlle de comer, senón porque adiviño unha visión edulcorada de
todo isto: unhas formas suaves, unha narrativa neutra, transparente,
unha linguaxe consensual.
Tema
á parte é o “que facer” con este tipo de produtos. Espero que
conveñan comigo en que a resposta máis intelixente a esa pregunta
sería “nada”. Ou, en todo caso, promover sempre que sexa
posíbel lecturas críticas que poñan de manifesto as súas
contradicións. Evitalos por medo a contaminarse só pode crearlles
unha aura de obxectos prohibidos que non merecen (outra cousa é
evitalos por medo a perder o tempo, pero ese é outro tema). E en
realidade hai que pensar que as persoas adultas teñen unha total
capacidade para discernir o que é a ficción do que é a vida.
Preocuparse a priori da posibilidade de que algunhas persoas talvez
non a teñan é, no fondo, unha crenza patriarcal.